gan E. Wyn James
Un peth pwysig i’w gofio am Ann Griffiths
yw iddi dderbyn rhywfaint o hyfforddiant barddol. Perthynai ei
thad, Siôn Ifan Thomas, i nythaid o feirdd gwlad, ac y mae
ambell ‘englyn’ o’i waith wedi goroesi. Yn eu
plith y mae un a gyfansoddodd wrth weld dyn tlawd o’r enw
Ifan Davies yn ceisio codi caban yn ymyl Melindwr, nid nepell
o Ddolwar Fach:
Diofal yw gweled Ifan
C’yd yn codi ei gaban;
Mae rhai’n gomedd ’r hen gwman; – mae’r
gair
Yn wir fod y gŵr yn wan.
Yn ôl tystiolaeth hen wraig a arferai gydchwarae
ag Ann Griffiths pan oeddynt yn blant, atebodd Ann ei thad â’r
englyn hwn:
Os gwan ac egwan yw’r gŵr,
Heb feddu fawr gryfdwr,
Gwnewch ’deilad sad yn siŵr – i dda deulu,
A rhowch Dduw ’n dalwr.
Y canlyniad fu i Siôn Ifan Thomas fynd ati
ar ei draul ei hun i gynorthwyo Ifan Davies i godi ei gaban. Yn
ôl yr hen wraig a gofiai’r achlysur a’r englynion,
yr oedd Ann ar y pryd tua deng mlwydd oed.
Cofnodwyd yr englynion yn eu ffurf
uchod (yn 1863 neu 1864, yn ôl pob tebyg) gan berthynas
i Ann Griffiths – John Jones, Y. H., Llanfyllin –
mewn llyfr nodiadau a gedwir bellach yn y Llyfrgell Genedlaethol
(LlGC 1071A). Maent yn ymdebygu o ran ffurf i’r ‘englyn
unodl crwca’, sef mesur ac ynddo’r un elfennau â’r
‘englyn unodl union’ ond fod yr esgyll a’r paladr
wedi’u trawsosod. Fodd bynnag, erbyn iddynt gael eu cyhoeddi
am y tro cyntaf, yng nghyfrol Morris Davies, Cofiant Ann Griffiths
(1865) – cyfrol y bu John Jones yn cynorthwyo Morris
Davies i’w pharatoi – yr oedd yr englynion wedi troi
yn rhai unodl union. Dyma eu ffurf yn y gyfrol honno:
Ai diofal gweled Ifan – yna c’yd
Yn codi ei gaban?
Mae rhai yn gomedd yr hen gwman,
A’r gair yn wir fod y gŵr yn wan.
Os gwan ac egwan yw’r gŵr – heb feddu
Fawr foddion o gryfdwr,
Gwnewch adeilad sad yn siŵr,
I dda deulu – rhowch Dduw yn dalwr!
Er nad campweithiau
mo’r englynion yn y naill ffurf na’r llall, dengys
yr hanesyn nad peth dieithr mo barddoni i Ann Griffiths o gyfnod
cynnar yn ei hanes; a diddorol yw gweld ambell linell o gynghanedd
yn brigo i’r golwg yma ac acw yn ei hemynau yn ddiweddarach
– yn waddol, megis, o’i hyfforddiant cynnar.
